Dit programma onderzoekt hoe jong erfgoed een positieve rol kan spelen in de ruimtelijke ontwikkeling van de Nederlandse New Towns. Daarbij gebruiken we als instrument het New Town Lab, dat ontwerp inzet, en de Groeikernenkring, die kennis en ervaring deelt en verspreidt.
In de jaren ‘70 werden meer dan tien New Towns gebouwd in Nederland om te voldoen aan de behoefte aan suburbaan wonen en om de woningbehoefte in de grote steden te lenigen. Deze New Towns werden niet (zoals Almere) vanuit het niets gebouwd, maar sloten aan op bestaande dorpen, kleine kernen die door de rijksoverheid werden aangewezen om de groeitaak van rond een miljoen woningen op zich te nemen. Daarom werden deze New Towns ‘groeikernen’ genoemd. Binnen korte tijd groeiden de kernen uit tot suburbane steden van middelgroot formaat met tenminste vijftigduizend inwoners.
Inmiddels zijn deze New Towns zo’n halve eeuw oud en hebben ze met nieuwe opgaven te maken. Door hun gemeenschappelijke geschiedenis zijn ook die opgaven tot op zekere hoogte vergelijkbaar. Ze hebben behoefte aan:
– Diversificatie van de woningvoorraad (vanwege vergrijzing en meer alleenstaanden bijv.)
– Transformatie van verouderd of ongebruikt bedrijfsvastgoed
– Verbetering van voorzieningen en leefbaarheid (draagvlak, sociaal- culturele opgave, zorgvraag, werkgelegenheid)
– Klimaat en energietransitie (verduurzaming, vergroening, klimaatadaptatie)
– Verbeteringen op het gebied van verkeer en vervoer
– Verbeteringen van de identiteit of het negatieve imago
Daarnaast krijgen de groeikernen opnieuw met een groeiopgave te maken. De meeste behoren tot het stedelijke netwerk in het westen van het land en daar bestaat een grote woningbehoefte, die voor de komende tien jaar op 1 miljoen woningen wordt geschat. De consensus is dat die bouwopgave voor het grootste deel door transformatie en binnenstedelijke verdichting plaats zal vinden. In dat geval is het onvermijdelijk dat deze opgave gevolgen gaat krijgen voor de architectuur en stedenbouw uit de begintijd van de groeikernen, zowel voor gebouwen en objecten als voor structuren en groengebieden.
Hoe kunnen de Nederlandse New Towns de bouwopgave en transformatie aangrijpen om tot een kwaliteitsverbetering van hun steden te komen? Welke aanpak past bij ruimtelijke kenmerken (de kleinschalige structuren, labyrintische stedelijke weefsels) en structurele kenmerken (zoals een hoog percentage van particulier eigendom)? Dit vraagstuk bevindt zich op het kruispunt van erfgoed en transformatieopgaven en kan daarom het beste in samenhang onderzocht worden.
De Kring is een platform voor kennisuitwisseling over Post65 erfgoed voor de Groeikernen. Vertegenwoordigers van de erfgoed en de ruimtelijke ontwikkelingsafdelingen van Groeikernen vormen een netwerk waar inzichten worden gedeeld over concrete ontwerp- en herbestemmingsprojecten, vergelijkingen van beleid, en de ontwikkeling van nieuwe beleidsideeën gestart.
INTI vindt het van belang om opnieuw een kring voor de Nederlandse New Towns/de Groeikernen te organiseren, nadat ook tien jaar geleden een vergelijkbaar initiatief werd geïnitieerd. Nu heeft INTI, na omzwervingen op Aziatische continent en een focus op Afrikaanse New Towns, besloten zich te richten op Europa, waar het onderwerp van nieuwe steden weer hoger op de agenda is komen te staan. Dat komt mede vanwege migratie en klimaatadaptatie. Ook de cycli binnen de bouw maken dat veel Europese New Towns, die in de tweede helft van de 20ste eeuw zijn ontwikkeld en hetzelfde soort DNA hebben, nu te maken krijgen met dezelfde transformatieopgaven. De Post65 Groeikernenkring vormt de basis voor de uitwisseling van kennis en expertise met betrekking tot de waarde van erfgoed in de Groeikernen in het algemeen en binnen de opgave van ruimtelijk transformatie in het bijzonder.
Het programma is in samenwerking met Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (Anita Blom) van start gegaan in 2019 en wordt sinds 2020 voortgezet met financiering vanuit de Groeikernen zelf .
In 2020 is de Post65 Groeikernenkring drie keer samengekomen en werd vanwege de Coronamaatregelen online georganiseerd. Deze reeks is door zes Groeikernen gefinancierd: Alkmaar, Almere, Capelle aan de IJssel, Nieuwegein, Purmerend en Zoetermeer. Naast de vertegenwoordigers van de Groeikernen deden experts mee van het Rijksdienst Cultureel Erfgoed, het Planbureau voor de Leefomgeving en diverse particuliere bureaus en organisaties die zich met het Post65 erfgoed bezighouden. Ook hebben vertegenwoordigers van de gemeenten Amsterdam, Utrecht en Rotterdam hun ervaringen gedeeld met het opzetten van beleid rond het Post65 erfgoed.
Experts werden uitgenodigd hun kennis te delen tijdens de bijeenkomsten die elk een focus hadden op een specifiek thema. De eerste bijeenkomst ging in op de elementaire vraag of Post65 erfgoed waarde heeft en wat de specifieke karakteristieken daarvan zijn. De tweede bijeenkomst richtte zich op de verduurzaming en transformatie van het Post65 erfgoed en in de derde bijeenkomst stond het gemeentelijke beleid met betrekking tot Post65 erfgoed centraal. Gemiddeld waren bij de bijeenkomsten 25 personen aanwezig, inclusief de sprekers en INTI staf.
Het rapport “Post65 Groeikernenkring 2020” bevat een uitgebreid verslag van de bijeenkomsten en een overzicht van de bevindingen. Uit het rapport blijkt tevens dat de Groeikernen de kring graag voortzetten en nodig hebben om zichzelf beter te positioneren binnen de hedendaagse ruimtelijke opgaven. Een nieuwe reeks bijeenkomsten met actuele thema’s als de groenopgave, participatie en de omgevingswet wordt momenteel door INTI opgezet.
A New Town Lab is a compact, intensive research-by-design workshop with leading Dutch landscape and urban designers, architectural historians and architects linked to local urban planners, designers and policy makers. Over a period of 3-5 days, a team will generate solutions to the urgent issues of a New Town.
(Voor Nederlands zie hieronder)
>>Zoetermeer
From 7-9 May 2019, a New Town Lab on heritage and transformation was held in Zoetermeer on the Meerzicht district (click here for the pdf (8Mb)). According to a five-step method, in which the existing and potential qualities were named as starting point and inspiration for the issues and ambitions, projects were formulated that could be an engine for the transformation process. Zoetermeer has embraced the results and feels challenged to continue with them.
>>Rotterdam East
Rotterdam has a major task until 2040 to build at least 50,000 more homes. The city council has opted to build these houses as much as possible in the existing city, linked to good public transport. From 21-24 September 2020 a New Town Lab was organised to look at the opportunities this task may offer to improve the existing 1960s modernist neighbourhoods in the east of Rotterdam. The multidisciplinary team came up with alternative suggestions how to design for a future oriented mobility, climate adaptivity and housing and working program. The results of the three day workshop can be seen here (20Mb).
- - - - - - - - -
Een New Town Lab is een compacte, intensieve research-by-design workshop met vooraanstaande Nederlandse landschaps- en stedenbouw ontwerpers, architectuurhistorici en architecten gekoppeld aan lokale stedenbouwkundigen, ontwerpers en beleidsmakers. In een periode van 3-5 dagen worden in teamverband oplossingen gegenereerd voor de urgente vraagstukken van een New Town.
>>Zoetermeer
Van 7-9 mei 2019 werd een New Town Lab rond erfgoed en transformatie gehouden in Zoetermeer over het stadsdeel Meerzicht (klik hier voor de pdf (8Mb)). Volgens een vijf stappen methode, waarbij de bestaande en potentiele kwaliteiten als dragers en inspiratie voor de vraagstukken en ambities zijn benoemd, zijn projecten geformuleerd die een motor kunnen zijn voor het transformatieproces. Zoetermeer heeft de resultaten omarmd en voelt zich uitgedaagd om ermee verder te gaan.
>>Rotterdam Oost
Rotterdam heeft tot 2040 een grote opgave om nog minstens 50.000 woningen te bouwen. De gemeente heeft ervoor gekozen om deze woningen zoveel mogelijk in de bestaande stad te bouwen, gekoppeld aan goed openbaar vervoer. Van 21-24 september 2020 werd een New Town Lab georganiseerd om te kijken naar de mogelijkheden die deze opgave biedt om de bestaande modernistische wijken uit de jaren zestig in het oosten van Rotterdam te verbeteren. Het multidisciplinaire team kwam met alternatieve suggesties voor het ontwerpen van een toekomstgericht mobiliteits-, klimaatadaptiviteits- en woon- en werkprogramma. De resultaten van de driedaagse workshop zijn hier (20Mb) te zien.
Raport:
Post65 Groeikernenkring 2020
(Pdf 18Mb)
De bijeenkomsten van de Post65 Groeikernenkring vonden in 2020 en januari 2021 vanwege de Coronamaatregelen online plaats. Het programma was als volgt:
>>“De waarde van Post65 architectuur en stedenbouw”
– 6 oktober 2020, 14.00 – 17.00 uur
– Locatie: Rotterdam, INTI
Naar aanleiding van de reacties uit de Groeikernenkring hebben we ervoor gekozen in de eerste bijeenkomst een elementaire vraag te stellen: hebben de Post65 gebouwen (buurten, wijken, openbare ruimten) waarde? Waarom is het belangrijk deze generatie architectuur en stedenbouw als mogelijk erfgoed te beschouwen? Wat zijn de specifieke karakteristieken van dit erfgoed?
Een aantal experts zullen antwoord geven op deze vraag:
– Wijnand Galema, architectuurhistoricus, oprichter van de Post65 werkgroep in Rotterdam (http://www.wijnandgalema.nl/)
– Lidwine Spoormans, architect, PhD kandidaat TU Delft (Groeikernen) en oprichter Love 80s Architecture (http://www.love80sarchitecture.nl/)
– Anita Blom, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, projectleider Post65 (https://erfgoedmodernetijd.nl/gebruikers/anita-blom)
>> “Post65 erfgoed en duurzaamheid”
– 17 november 2020, 14.00 – 17.00 uur
– Locatie: Haarlem
Tijdens deze bijeenkomst staat de verduurzaming en transformatie van het Post65 erfgoed centraal.
De bijeenkomst vindt plaats in Basisschool Molenwiek Dalton in Haarlem-Schalkwijk, een prijs-winnende renovatie en uitbreiding door architectenbureau Korth Tielens, als vervolg op het ontwerpend onderzoek van stichting Mevrouw Meijer.
Sloop-nieuwbouw of renovatie is een vraag die steeds opkomt bij de verduurzaming van het Post65 gebouwbestand. Volgens welke criteria kan deze afweging gemaakt worden? En hoe kan verduurzaming plaatsvinden bij Post65 erfgoed zonder de eventuele architectonische kwaliteiten te vernielen?
– Wilma Kempinga van Mevrouw Meijer, projectleider van de transformatie van de School (https://www.mevrouwmeijer.nu/)
– Marcel Barzilay, architect, onderzoeker Post65 experimentele woningbouw 1968-1980 (https://www.experimentelewoningbouw.nl/)
– Like Bijlsma, onderzoeker, Plan Bureau voor de Leefomgeving, sector Ruimtelijke Ordening en Leefomgevingskwaliteit (https://www.pbl.nl/)
>> “Gemeentelijk Beleid voor Post65 erfgoed”
– 19 januari 2021, 14.00 – 17.00 uur
– Locatie: Rotterdam of Almere
Aan de orde komt hoe gemeenten omgaan om met Post65 gebouwen en stadsdelen in het licht van behoud en transformatie. Hoe vestigt de gemeente aandacht op deze generatie erfgoed en maakt ze het denken erover toegankelijk voor bewoners en geïnteresseerden? Is er beleid geformuleerd m.b.t. Post65 erfgoed? Hoe is dit beleid verankerd in de omgevingsvisie die elke gemeente in het kader van de nieuwe Omgevingswet moet formuleren?
Ervaringen worden gedeeld met vertegenwoordigers van gemeenten en erfgoedorganisaties:
– Bureau Monumenten Rotterdam
– Ariadne Onclin, beleidsadviseur Monumenten, gemeente Almere
– Bettina van Santen, gemeente Utrecht, werkgroep Post65, Federatie Grote Monumentengemeenten
– Jouke van der Werf, gemeente Amsterdam
Wie aan de Nederlandse steden denkt, denkt allereerst aan de bekende historische steden in de Randstad, daarna misschien nog aan Groningen, Zwolle of Maastricht, maar niet veel mensen zullen de ‘Groeikernen’ of ‘Overloopsteden’ als echte steden beschouwen.
Het zijn ook geen steden waar je als buitenstaander vaak zult komen. Wie gaat er wel eens kijken in Spijkenisse, Duiven-Westervoort, een dagje uit in Capelle, Zoetermeer, Haarlemmermeer, Houten, of bezienswaardigheden bekijken in Nieuwegein, Almere, Lelystad of Purmerend? Niet veel mensen schat ik zo. Ikzelf ben daarop een uitzondering, maar dat komt omdat ik beroepshalve, als architectuurhistoricus en directeur van het International New Town Institute (INTI), geïnteresseerd ben in deze New Towns. En ik kom er graag! Er valt heel wat te ontdekken in deze veronachtzaamde en versmade stadjes.
In 2021 zijn opnieuw drie bijeenkomsten van de Post65 Groeikernenkring georganiseerd, waarvan één geheel online en één in een hybride vorm.
Acht Groeikernen hebben actief deelgenomen: Alkmaar, Almere, Capelle aan de IJssel, Lelystad, Nieuwegein, Nissewaard, Purmerend en Zoetermeer. Daarnaast deden experts mee van diverse particuliere bureaus en organisaties die zich met het Post65 erfgoed bezighouden. Experts werden uitgenodigd hun kennis te delen tijdens de bijeenkomsten die elk een focus hadden op een specifiek thema. Door de deelnemers werd gesproken over concrete ontwerp- en herbestemmingsprojecten, bestaand beleid werd vergeleken, en de ontwikkeling van nieuwe beleidsideeën werd gestart. Dit rapport bevat een verslag van de drie bijeenkomsten in 2021, die achtereenvolgens als onderwerp hadden: groen, participatie en draagvlak, en criteria en waardering.
Raport:
Post65 Groeikernenkring 2021
(Pdf 6Mb)
